Ένα από τα σημαντικότερα και τις περισσότερες φορές δυσκολότερα κομμάτια που αφορούν την αλληλεπίδρασή μας με τα παιδία και την εν γένει διαπαιδαγώγησή τους είναι το κομμάτι της ενίσχυσης. Και γιατί είναι τόσο σημαντικό;
Γιατί πολύ απλά είναι ο ασφαλέστερος τρόπος να δημιουργήσουμε νέες θετικές συμπεριφορές και να εξαλείψουμε κάποιες ήδη υπάρχουσες αρνητικές χωρίς εντάσεις και φωνές τόσο από την πλευρά των γονιών όσο και την πλευρά των παιδιών.
Τι ονομάζουμε όμως ενίσχυση η ακόμα καλύτερα πότε ένα ερέθισμα είναι ενισχυτικό; Όταν ένα ερέθισμα (δηλαδή ένα γεγονός, ένα συμβάν) ακολουθεί μια δράση (δηλαδή μια συμπεριφορά) και την κάνει να συμβαίνει συχνότερα, ονομάζουμε τη συνέπεια αυτή ενισχυτικό ερέθισμα ή απλώς ενισχυτή.
Επομένως, για να πούμε ότι έχει τη λειτουργία της ενίσχυσης ένα ερέθισμα πρέπει να παρουσιάζει τα ακόλουθα δυο χαρακτηριστικά: α) πρέπει να παράγεται από μια δράση (δηλαδή να είναι συνέπεια της) και β) πρέπει να αυξάνει την πιθανότητα εμφάνισης αυτής της δράσης στο μέλλον.
Για παράδειγμα, δε θα περιμέναμε ότι οι φωνές θα λειτουργούσαν ως ενισχυτικό ερέθισμα για την ενοχλητική συμπεριφορά κάποιου παιδιού. Εάν όμως οι γονείς και οι δάσκαλοι του παιδιού του δίνουν προσοχή μόνο όταν δημιουργεί προβλήματα δεν αποκλείεται να ανακαλύψουν ότι οι φωνές τους αυξάνουν τη συχνότητα των ανεπιθύμητων δράσεων που τις προκαλούν-ίσως δηλαδή ανακαλύψουν ότι οι φωνές λειτουργούν ως ενισχυτής. Από την άλλη, ο έπαινος και τα συγχαρητήρια από ανθρώπους που δεν συμπαθούμε ή δεν σεβόμαστε δεν αυξάνουν την ισχύ των ενεργειών που τα παράγουν.
Ο μοναδικός τρόπος να διαπιστώσουμε αν ένα γεγονός λειτουργεί σαν ενισχυτής για ένα συγκεκριμένο άτομο είναι: παρατηρούμε τη συχνότητα εμφάνισης μιας δράσης, παρουσιάζουμε το γεγονός ως συνέπεια της δράσης και παρατηρούμε εάν η συχνότητα εμφάνισης αυξάνεται. Αν μια συνέπεια δεν αυξάνει τη συχνότητα μιας δράσης την οποία ακολουθεί τότε δεν είναι ενισχυτής. Για παράδειγμα, όταν ένα μωρό κλαίει και η προσοχή και η αγκαλιά της μαμάς σταματήσουν το κλάμα του παιδιού σημαίνει πώς ήταν ενισχυτικά δηλαδή αυξάνουν την πιθανότητα την επόμενη φορά που το μωρό θα θέλει την προσοχή και την αγκαλιά της μαμάς να κλάψει. Αντίθετα, αν το ίδιο μωρό κλαίει και ένας μακρινός θείος που τυχαία ήταν στο σπίτι το πάρει αγκαλιά, και δεν σταματήσει το κλάμα του μωρού σημαίνει πως η προσοχή και η αγκαλιά του συγκεκριμένου ανθρώπου παρά την καλή του διάθεση δεν ήταν ενισχυτικά εφόσον δεν σταμάτησαν το κλάμα του παιδιού.
Πολλές φορές οι γονείς, οι δάσκαλοι λένε πως «δοκίμασα την ενίσχυση, αλλά δεν είχε αποτελέσματα». Μπορούμε να είμαστε σίγουροι πως δεν γνωρίζουν το επιστημονικό νόημα της λέξης. Ίσως είχαν καλές προθέσεις και ίσως δοκίμασαν κάτι, αλλά αν δεν αυξήθηκε η ισχύς της συμπεριφοράς λόγω συνεπειών, τότε η συμπεριφορά δεν ενισχύθηκε.
Εξάλειψη της ενίσχυσης
Όταν όμως θέλουμε να τερματίσουμε μια δράση (συμπεριφορά) η οποία είχε ενισχυθεί κατά το παρελθόν χρησιμοποιούμε την εξάλειψη της ενίσχυσης. Αυτό σημαίνει πως όταν μια ενισχυμένη δράση δεν ακολουθείται από το ενισχυτικό ερέθισμα σταδιακά θα εξαλειφθεί, θα σταματήσει να εμφανίζεται. Για παράδειγμα όταν το μωρό κλαίει η μητέρα παύει να ενισχύει θετικά το κλάμα παίρνοντάς το αγκαλιά. Μετά από μια αρχική έκρηξη δράσεων, δηλαδή μια προσωρινή αύξηση της συχνότητας του κλάματος, το παιδί θα σταματήσει να προσπαθεί να τραβήξει την προσοχή της μαμάς μέσω του κλάματος.
Μπορεί όμως μια συμπεριφορά να μην σταματήσει να εμφανίζεται γιατί ο ενισχυτής που θεωρήσαμε ότι ενισχύει τη δράση δεν ήταν ο σωστός. Για παράδειγμα αν ο δάσκαλος νομίζει πως το παιδί κάνει φασαρία επειδή ενισχύεται από την δική του προσοχή ενώ στην πραγματικότητα ενισχύεται από την αποδοχή και την προσοχή των άλλων παιδιών.
Τέλος, κορυφαίο ρόλο στη διαμόρφωση της ανθρώπινης συμπεριφοράς παίζει η λεγόμενη συμπτωματική ενίσχυση. Κατά τη συμπτωματική ενίσχυση το ενισχυτικό ερέθισμα ακολουθεί και ενδυναμώνει συμπτωματικά κάποια δράση (συμπεριφορά) που δε το παρήγαγε. Για παράδειγμα το βρέφος λέει «μπαμπά» και ο μπαμπάς του δίνει το αγαπημένο του παιχνιδάκι ως επιβράβευση (ενίσχυση). Όταν ο μπαμπάς φύγει από το δωμάτιο και γυρίσει επειδή άκουσε τη λέξη «μπαμπά» θα πάει στο δωμάτιο και θα ενισχύσει το βρέφος δίνοντας το αγαπημένο του παιχνίδι. Το παιδί όμως μέχρι να γυρίσει ο μπαμπάς του στο δωμάτιο και το επιβραβεύσει συνέχισε να συμπεριφέρεται. Πολύ πιθανόν να έκανε κάποια άλλη δράση, όπως για παράδειγμα να πιπιλάει το δάχτυλό του. Έτσι όμως άθελα του και συμπτωματικά ο μπαμπάς του ενίσχυσε το πιπίλισμα του δαχτύλου και όχι τη λέξη «μπαμπά» όπως αρχικά νόμισε.