Στις σχέσεις μας με τα παιδιά, οι τιμωρίες έχουν ως στόχο να υπογραμμίσουν το ποιος έχει «το πάνω χέρι». Ιδιαίτερα οι σωματικές τιμωρίες, σκοπό έχουν να δείξουν στα παιδιά ότι εμείς, ως γονείς, έχουμε τον πρώτο λόγο και ότι αυτά το μόνο που έχουν να κάνουν είναι να υπακούν και να υπομένουν τις όποιες σωματικές τιμωρίες για το καλό τους, μιας και εμείς είμαστε οι «αυθεντίες» που γνωρίζουν ποιο είναι το σωστό από παιδαγωγικής άποψης. Στα παιδιά όμως, οι τιμωρίες λειτουργούν όπως τα φάρμακα: συχνά βοηθούν, δημιουργούν όμως και παρενέργειες...
Οι τιμωρίες είναι το πιο δύσκολο κεφάλαιο της διαπαιδαγώγησης των παιδιών. Κανείς δεν μπορεί να προβλέψει τι επιπτώσεις θα έχει στην ψυχή ενός παιδιού μια σωματική τιμωρία (ένα σκαμπίλι, ένα τράβηγμα του αυτιού κλπ.), αλλά και μια ηπιότερη τιμωρία, όπως το μάλωμα, ο περιορισμός στο δωμάτιο, η αποβολή από το παιχνίδι ή η αφαίρεση κάποιων «προνομίων» που του έχετε παραχωρήσει. Άλλοτε οι τιμωρίες μπορεί να λειτουργήσουν θετικά, άλλοτε όμως όχι. Μερικές φορές τα θετικά αποτελέσματα μπορεί να διαρκέσουν μερικές εβδομάδες, άλλοτε όμως μόνο μερικές ώρες.
Τι είναι όμως πραγματικά τιμωρία;
Υπάρχουν δύο είδη τιμωρίας η θετική και η αρνητική τιμωρία. Θετική τιμωρία έχουμε όταν μια δράση (συμπεριφορά) επιφέρει ή παράγει κάποιο αρνητικό ενισχυτικό ερέθισμα. Για παράδειγμα ένα παιδί επειδή τρώει τα νύχια του δέχεται ένα χαστούκι από το πατέρα του.
Από την άλλη αρνητική τιμωρία έχουμε όταν μια δράση τερματίζει κάποιο θετικά ενισχυτικό ερέθισμα που υπήρχε πριν τη δράση. Για παράδειγμα το παιδί τρώει τα νύχια του και ο πατέρας του παίρνει από τα χέρια του το αγαπημένο του αρκουδάκι.
Αυτό που πάντα τιμωρείται είναι η συμπεριφορά και όχι το άτομο.
Επιπτώσεις τιμωρίας
Η χρήση της τιμωρίας μπορεί να έχει μακροπρόθεσμες επιπτώσεις στη συμπεριφορά του ατόμου παρόλο που βραχυπρόθεσμα μπορεί να επιτύχουμε το σκοπό μας. Οι κύριες επιπτώσεις της τιμωρίας είναι η θεμελίωση της επιθετικής συμπεριφορά σ' όποιον είναι δέκτης της, η συναισθηματική απομάκρυνση από τους γονείς και η μείωση της αυτοεκτίμησης.
Αν όμως θέλαμε πιο αναλυτικά να αναφέρουμε τις πιθανές επιδράσεις της τιμωρίας στη μακροπρόθεσμη συμπεριφορά του ατόμου θα μπορούσαμε να σημειώσουμε τέσσερις πιθανές επιπτώσεις. Πιο αναλυτικά η πρώτη πιθανή επίδραση της τιμωρίας είναι η πρόκληση αντιδράσεων που είναι ασυμβίβαστες ή αταίριαστες με την εκδήλωση των τιμωρημένων πράξεων. Για παράδειγμα το παιδί που φοβάται έντονα έπειτα από το χαστούκι του γονιού λόγω της άτακτης συμπεριφοράς του σε ένα ξένο σπίτι μάλλον θα δυσκολευτεί να επινοήσει διασκεδαστικές αταξίες λόγου της προκαλούμενης αντίδρασης του φόβου.
Μια δεύτερη πιθανή επίδραση της τιμωρίας είναι η δημιουργία εξαρτημένων συναισθηματικών αντανακλαστικών. Για παράδειγμα το παιδί που έχει τιμωρηθεί από το γονιό του όταν έκανε μια αταξία σε ένα ξένο σπίτι μπορεί να προκαλέσει στο παιδί γενικευμένο φόβο σε παρόμοια πλαίσια και να του δημιουργήσει μια συστολή όταν βρίσκεται σε ξένα περιβάλλοντα, και επιχειρεί να κάνει αταξίες, επειδή προηγούμενες ενέργειες είχαν τιμωρηθεί.
Προχωρώντας, μια τρίτη πιθανή επίδραση της τιμωρίας είναι η δημιουργία προκλητικών ερεθισμάτων (για φόβο, ντροπή, ένοχη, κτλ) που παράγονται αυτόματα κατά την εκδήλωση των τιμωρημένων δράσεων και που λειτουργούν ως προειδοποιητικά σήματα. Για παράδειγμα ένα παιδί που τιμωρείται στο σχολείο από το δάσκαλο επειδή σηκώνεται όρθιο, όταν θα προσπαθήσει να ξανασηκωθεί την επόμενη φορά, μόνο τα ερεθίσματα από την κίνηση να σηκωθεί όρθιο θα λειτουργήσουν ως προειδοποιητικά σήματα τιμωρίας και θα κάτσει στη θέση του.
Τέλος μια τέταρτη πιθανή επίδραση της τιμωρίας είναι η πρόκληση συναισθηματικών αντιδράσεων όπως ανακούφιση, ηρεμία, ασφάλεια (σήματα ασφαλείας), όταν τερματίζονται τα προειδοποιητικά σήματα για επικείμενη τιμωρία. Για παράδειγμα το γεγονός ότι το παιδί κάθεται στο θρανίο και δε σηκώνεται όρθιο επειδή γνωρίζει πως θα τιμωρηθεί του παράγει συναισθήματα ανακούφισης, ηρεμίας, δηλαδή είναι ένα σήμα ασφαλείας.
Στο ίδιο πλαίσιο περιλαμβάνονται και οι απειλές για τιμωρία. Πόσοι δεν έχουμε απειλήσει τα παιδιά με κάποια τιμωρία σε περίπτωση που δε συμμορφωθούν με τα λεγόμενά μας, τιμωρίες που τις περισσότερες φορές δεν εφαρμόζονται ποτέ, π.χ. αν δε φας το φαγητό σου δε θα σου δώσω σοκολάτα ή αν δε κάνεις τα μαθήματά σου δε θα πάμε βόλτα. Επίσης, απειλές για τιμωρία που έχουν να κάνουν με τρομακτικά και εκφοβιστικά πρόσωπα που τις περισσότερες φορές είναι φανταστικά, π.χ. φάε γιατί θα έρθει να σε πάρει ο λύκος ή ο μπαμπούλας η κάτσε φρόνημα γιατί θα σε βάλει ο αστυνομικός στη φυλακή και διάφορα άλλα εφευρήματα του καθενός. Όλες οι παραπάνω απειλές για τιμωρία που φυσικά ποτέ δεν γίνονται πραγματικότητα λειτουργούν στο παιδί μας αρχικά με τον τρόπο που αναλύθηκε παραπάνω η κανονική τιμωρία. Δηλαδή δημιουργούν αρνητικά συναισθήματα, φόβου, άγχους, τρόμου, τα οποία μας οδηγούν βραχυπρόθεσμα να πετύχουμε το στόχο μας και να συνετίσουμε τα παιδία μας.
Όταν όμως η απειλή για τιμωρία δεν έχει ποτέ η σχεδόν ποτέ πρακτική εφαρμογή οδηγεί από κάποια στιγμή και μετά σε απάθεια και δίνει τη δυνατότητα στα παιδιά μας να καταλάβουν ότι μπορούν να μας χειριστούν, αφού σχεδόν ποτέ ή ακόμα και μερικές φορές ο λόγος μας δε γίνεται πραγματικότητα. Επομένως χάνουμε κάθε είδους αξιοπιστία προς το παιδί μας και του δίνουμε άπλετο χώρο να κινηθεί όπως του αρέσει. Στην περίπτωση δε που χρησιμοποιούμε και εκφοβιστικά πρόσωπα ως μέσον απειλής τα αναστατώνουμε και τους δημιουργούμε φοβίες προς πρόσωπα άγνωστα και καταστάσεις αλλά και πολλές φορές προς εμάς τους ίδιους που πυροδοτούμε το συναίσθημα του φόβου. Έτσι δημιουργούμε παιδιά που αντί να μας σέβονται μας φοβούνται.
Πολλά παιδία επιπλέον αρχίζουν και φοβούνται λόγο τέτοιων εκφοβιστικών απειλών των γονιών τους το σκοτάδι, τους γέρους, τους γύφτους, τους ένστολους κ.ά. και χωρίς να το καταλάβουμε δημιουργούμε αγχώδεις αντιδράσεις στα παιδιά λόγω της δικής μας αδυναμίας να επιβάλουμε και να τηρήσουμε όρια στη συμπεριφορά τους. Πολλές φορές αυτές οι φοβίες μπορούν να είναι εντελώς παροδικές, άλλες όμως φορές μπορεί να εγκατασταθούν και να μεταβληθούν ανάλογα με το αναπτυξιακό επίπεδο του παιδιού και τις περιστάσεις, και να τους ακολουθούν στην υπόλοιπή της ζωή.
Σε ιδανικές συνθήκες η εξάλειψη της ενίσχυσης, η οποία θα περιγραφεί σε επόμενο άρθρο, είναι ο πιο αποτελεσματικός τρόπος τερματισμού αρνητικών συμπεριφορών καθώς δεν ενέχει καθόλου την έννοια της τιμωρίας και δεν επιφέρει καμιά από τις προαναφερθείσες παρενέργειες στη συμπεριφορά του παιδιού. Ο λιγότερο επώδυνος τρόπος τόσο για τους γονείς όσο και για τα παιδία είναι η θέσπιση ορίων και η επιβολή συνεπειών αναλογικά με τη συμπεριφορά του παιδιού μας.